საქართველოში პრესის თავისუფლება კონსტიტუციითა და კანონმდებლობით არის დაცული, თუმცა პრაქტიკაში ხშირად არსებობს გამოწვევები, მედიის მფლობელობის კონცენტრაცია, ჟურნალისტებზე ზეწოლა და დამოუკიდებლობის შეზღუდვის მცდელობები, რაც საერთაშორისო ორგანიზაციების ანგარიშებში აისახება და ქვეყნის რეიტინგსაც აყალიბებს
Transparency International-ის, Reporter Without Borders (RSF) და სხვა ორგანიზაციების შეფასებით, საქართველო პრესის თავისუფლების ინდექსში საშუალო ან დაბალ პოზიციებზეა, რაც მიუთითებს გამოწვევებზე.
ევროსაბჭოს პრესის თავისუფლების 2024 წლის ანგარიშში საქართველოს შესახებ ნათქვამია, რომ საქართველოში პრესის თავისუფლება, მზარდი ავტორიტარიზმის ფონზე, მძიმე ზეწოლის ქვეშაა.
ანგარიშის თანახმად, ფაქტების დადგენის მისიამ გამოავლინა სხვადასხვა ტაქტიკა, რომელიც მიმართულია განსხვავებული მოსაზრებების, განსაკუთრებით დამოუკიდებელი ჟურნალისტების, დისკრედიტაციისა და დათრგუნვისკენ.
26 ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნები დაძაბულ გარემოში, პოლარიზებული კამპანიის ფონზე ჩატარდა და დარღვევების შესახებ მრავალი ცნობით დაზიანდა. „ქართულმა ოცნებამ” გამარჯვება გამოაცხადა, მაშინ, როცა ოპოზიციურმა პარტიებმა, პრეზიდენტმა, ადგილობრივმა დამკვირვებლებმა და საქართველოს საზოგადოების დიდმა ნაწილმა შედეგები სადავოდ მიიჩნია.
წინასაარჩევნო პერიოდში კომუნიკაციების კომისიამ დააჯარიმა რამდენიმე კრიტიკული ტელეარხი, მათ შორის, მთავარი არხი, ვინაიდან მათ უარი თქვეს, განეთავსებინათ ის პოლიტიკური რეკლამები, რომლებიც მოიცავდა პროპაგანდისტულ მესიჯებს ომით დანგრეული უკრაინის კადრების გამოყენებით.
არჩევნების დღეს სულ მცირე 70 ჟურნალისტი დაექვემდებარა სიტყვიერ და ფიზიკურ ძალადობას, დაშინებას და საქმიანობაში ხელის შეშლას.
მას შემდეგ, რაც ირაკლი კობახიძემ განაცხადა ევროკავშირში გაწევრების პროცესის შეჩერების შესახებ, ქვეყანა პროევროპულმა საპროტესტო აქციებმა მოიცვა.
ჟურნალისტებზე ძალადობა გაძლიერდა ამ საპროტესტო აქციების დროს. ნოემბრის ბოლოსა და დეკემბრის დასაწყისში პოლიცია იყენებდა ცრემლსადენ გაზს და წყლის ჭავლს პროტესტს დასაშლელად.
მედიის 90-ზე მეტი წარმომადგენელი გახდა ფიზიკური თავდასხმის, სიტყვიერი ძალადობის ან ხელის შეშლის მსხვერპლი. ჟურნალისტების მოწყობილობები დააზიანეს, გაანადგურეს ან ჩამოართვეს. ყველაზე მეტად დაზარალდნენ ის ჟურნალისტები, რომლებიც მუშაობდნენ დამოუკიდებელი, მთავრობის მიმართ კრიტიკულად განწყობილი მედიებისთვის.
7 დეკემბერს ცნობილი გახდა, რომ OC Media-ს დამფუძნებელი მარიამ ნიკურაძე საპროტესტო აქციების გადაღების გამო მოხვდა პოტენციურად დასაპატიმრებელთა სიაში.
12 დეკემბერს მედიის თავისუფლებაზე მომუშავე ჯგუფებმა ერთობლივად გამოხატეს შეშფოთება თბილისის ქუჩებში ჟურნალისტებზე მიზანმიმართული ძალადობის შესახებ.
29 დეკემბერს „ქართულმა ოცნებამ” ჩაატარა ყოფილი ფეხბურთელის, მიხეილ ყაველაშვილის ინაუგურაცია, რასაც ასევე მოჰყვა პროტესტები პარლამენტის წინ. დემონსტრაციები 2025 წელსაც გაგრძელდა ახალი არჩევნების დანიშვნისა და დაპატიმრებული დემონსტრანტების გათავისუფლების მოთხოვნით.
საკანონმდებლო შეზღუდვები და დაშინება
კანონი „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ ზღუდავს გამოხატვის თავისუფლებას და აფერხებს დამოუკიდებელი მედიის მუშაობას. კანონით სავალდებულოა, რომ ორგანიზაციები, რომლებიც იღებენ თავიანთი შემოსავლის 20%-ზე მეტს უცხოური წყაროებიდან, დარეგისტრირდნენ „უცხოური გავლენის აგენტების“ საჯარო სიაში და წარადგინონ დეტალური ფინანსური ანგარიშები. შეუსრულებლობა სერიოზულ ჯარიმებს იწვევს. კანონი ვრცელდება ქართულენოვან მედიებზე, არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და სხვა სუბიექტებზე და მწვავე კრიტიკას იწვევს „უცხოური აგენტების შესახებ” რუსეთის მიერ 2012 წელს მიღებულ სადამსჯელო კანონთან მსგავსების გამო.
ჟურნალისტები, რომლებიც აშუქებდნენ კანონის წინააღმდეგ მიტინგებს, გახდნენ სპეცრაზმის ძალადობას, ცილისწამების კამპანიების, მუქარებისა და ოფისების ვანდალიზაციის მსხვერპლები.
2024 წლის 9 ოქტომბერს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიღო საჩივრები კანონის წინააღმდეგ, მათ შორის იმ არგუმენტებით, რომ კანონი არღვევს კონსტიტუციურ ნორმებს ევროინტეგრაციის შესახებ.
კიდევ ერთი პრობლემური განვითარება იყო 2024 წლის დეკემბერში „ოჯახური ღირებულებებისა და არასრულწლოვანების დაცვის” კანონის ამოქმედება.
რუსეთის 2013 წლის ანტი-LGBTQ+ კანონმდებლობის მოდელზე დაფუძნებული ეს კანონი კრძალავს ერთნაირსქესიანი ურთიერთობების გამოხატვას მედიაში, რეკლამებსა და ხელოვნების ნამუშევრებში, ასევე კრძალავს საჯარო ღონისძიებებს, რომლებიც „არატრადიციულ გენდერულ იდენტობებსა და ურთიერთობებს უწევენ პოპულარიზაციას”. ეს კანონი სერიოზულ საფრთხეს უქმნის გამოხატვის თავისუფლებას და ადამიანის უფლებებს.
დევნილი ჟურნალისტების მიზანში ამოღება
საქართველო, რომელიც ოდესღაც ითვლებოდა უსაფრთხო ქვეყნად დევნილი ჟურნალისტებისთვის, მზარდად სახიფათო გახდა.
აზერბაიჯანელი ჟურნალისტი აფგან სადიგოვი 2024 წლის ნოემბერში დააკავეს – მას აზერბაიჯანში ექსტრადიცია ემუქრება. ჟურნალისტებს ახლა უფრო ხშირად უკრძალავენ ქვეყანაში შესვლას. მათ შორის იყვნენ ჩეხი ჟურნალისტი რეი ბეზელი, ბელორუსი ჟურნალისტი ანდრეი მიალესკა, სომეხი ჟურნალისტი არსენ ხარატიანი და ფოტოჟურნალისტი სტეფან გოსი.
საქართველოს მედიის თავისუფლების სწრაფი გაუარესება, რომელიც გამოირჩევა ჟურნალისტების წინააღმდეგ მზარდი ძალადობით, შემზღუდავი კანონმდებლობითა და პოლიტიკური ჩარევით, ხაზს უსვამს შემაშფოთებელ გადახრას ევროინტეგრაციიდან და დემოკრატიული პრინციპებიდან.
მთავრობის მხრიდან სამართლებრივი და ფიზიკური დაშინების ტაქტიკების მზარდი გამოყენება, რასაც თან სდევს ავტორიტარული მოდელების იდენტური საკანონმდებლო ზომები, ქმნის მტრულ გარემოს დამოუკიდებელი ჟურნალისტიკისთვის.
საჭიროა საგანგებო ზომების მიღება ამ ტენდენციების შემოსატრიალებლად, მედიის თავისუფლების დასაცავად და საქართველოს დემოკრატიულ ფასეულობებსა და ევროპულ მისწრაფებებს შორის ვალდებულებების შესრულების უზრუნველსაყოფად.
პარიზში დაფუძნებული მედიის უფლებადამცველი საერთაშორისო ორგანიზაცია „რეპორტიორები საზღვრებს გარეშე“ (RSF) აცხადებს, რომ საქართველოში პრესის თავისუფლების დარღვევების რაოდენობამ „უპრეცედენტო დონეს“ მიაღწია და ერთ წელიწადში პრესაზე 600 თავდასხმა დაფიქსირდა.
აღნიშნავს რა, რომ პრესის თავისუფლება საქართველოში „მკვეთრად გაუარესდა“ 2024 წლის 28 ნოემბრის შემდეგ, როდესაც „ქართული ოცნების“ პრემიერ-მინისტრმა ირაკლი კობახიძემ ევროკავშირში ინტეგრაციის პროცესის შეჩერება გამოაცხადა, RSF აცხადებს, რომ 2024 წლის ოქტომბრიდან 2025 წლამდე მათ თავდასხმების, თვითნებური დაჯარიმების, დაპატიმრებების, მუქარის, აკრედიტაციის შეჩერებისა და სხვა ტიპის თავდასხმების 600 შემთხვევა დააფიქსირეს.
„ძალადობის ეს ზრდა პოლიტიკური კონტროლის უპრეცედენტო და დაჩქარებულ გამკაცრებაზე მიუთითებს, რადგან საქართველოს ხელისუფლება სულ უფრო მეტად შორდება ევროპულ დემოკრატიულ სტანდარტებს“, – განაცხადა ორგანიზაციამ 24 ნოემბრის ანგარიშში.
„საქართველოს ხელისუფლება დამოუკიდებელი ჟურნალისტიკის დაშინების, შევიწროებისა და კრიმინალიზაციის პოლიტიკას ატარებს. RSF მოუწოდებს ხელისუფლებას, შეწყვიტოს ფიზიკური ძალადობა, მუქარა და შეურაცხმყოფელი დევნა, გამოიძიოს ეს დარღვევები და დაუყოვნებლივ აღადგინოს შეჩერებული აკრედიტაციები“, – განაცხადა ორგანიზაციის აღმოსავლეთ ევროპისა და ცენტრალური აზიის განყოფილების ხელმძღვანელმა, ჟანა კაველიემ. „საქართველო ვერ იტყვის დამაჯერებლად, რომ ის ევროკავშირს უახლოვდება პრესის თავისუფლების, კანონის უზენაესობისა და პლურალიზმის ხელყოფის პარალელურად“.
ორგანიზაციის ანგარიშში აღნიშნულია, რომ დარღვევები მთელი ქვეყნის მასშტაბით დაფიქსირდა, თუმცა ეპიცენტრი თბილისი იყო, რომელზეც შემთხვევების ორ მესამედზე მეტი მოდის. მასში აღწერილია სასტიკი ფიზიკური თავდასხმები, საპროტესტო აქციების გაშუქებისას მედიისთვის ხელის შეშლა და „გზის გადაკეტვისთვის“ დაჯარიმებები. დოკუმენტი მთავარ დამრღვევებად მოიხსენიებს პოლიციელებს, რომლებიც ჟურნალისტებს პროტესტის ტერიტორიის დატოვებას აიძულებდნენ.
ორგანიზაციის თქმით, მედია საშუალებებს შორის, ტელეკომპანიები ყველაზე ძალადობრივი თავდასხმების სამიზნეები გახდნენ. კერძოდ, ტელეკომპანია „პირველის“ გადამღებ ჯგუფს ერთ წელიწადში დაახლოებით 80-ჯერ დაესხნენ თავს. რაც შეეხება ონლაინ მედიას, RSF-მა რეპრესიების ყველაზე ხშირ სამიზნეებად „პუბლიკა“ და „ბათუმელები“ დაასახელა.
ანგარიშში ასევე ხაზგასმულია უცხოელი ჟურნალისტების მდგომარეობა და აღნიშნულია, რომ საქართველოში შემოსვლის აკრძალვების რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა.
ანგარიშში ასევე ნახსენებია „ქართული ოცნების“ მიერ პრესის წინააღმდეგ მიმართული შემზღუდავი კანონმდებლობის მიღება, მათ შორის უცხოელი აგენტების შესახებ კანონი და მაუწყებლობისა და გრანტების შესახებ კანონებში ცვლილებები და აღნიშნულია, რომ მათ კიდევ უფრო გაზარდეს მედია საშუალებების „პოტენციური კრიმინალიზაცია“.
„ამ სტრატეგიის ცენტრში ოლიგარქი ბიძინა ივანიშვილია“, – აცხადებენ RSF-ში. ორგანიზაციამ ცოტა ხნის წინ განაცხადა, რომ ივანიშვილი „გადამწყვეტ როლს ასრულებს პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეწოლის ხასიათის განსაზღვრასა და დაუსჯელობის კლიმატის დამკვიდრებაში“.
2 მაისს გამოქვეყნებული კვლევის თანახმად, პრესის თავისუფლების ინდექსი საქართველოში 103-ე ადგილიდან 114 ადგილამდე გაუარესდა. „სამოქალაქო საქართველოსთან“ საუბრისას, „რეპორტიორები საზღვრებს გარეშეს“ აღმოსავლეთ ევროპისა და ცენტრალური აზიის ბიუროს ხელმძღვანელმა, ჟან კაველიემ ხაზი გაუსვა ჟურნალისტების წინააღმდეგ ძალადობის ზრდას და ჟურნალისტ მზია ამაღლობელის დაპატიმრებას, რომელსაც „პროფესიის გამო უფრო მკაცრად ეპყრობიან“. RSF-მა ასევე გააკრიტიკა საქართველოს საზოგადოებრივ მაუწყებელზე მზარდი პოლიტიკური კონტროლი, რომელიც „მმართველი პარტიის რუპორად იქცა“.
წლევანდელ ანგარიშში, ჟურნალისტებზე უფრო თვალსაჩინო, ფიზიკური თავდასხმების გარდა, ორგანიზაციამ ყურადღება გაამახვილა პრესის თავისუფლების გლობალურ გამოწვევებზე, რომლებიც ეკონომიკური სისუსტისა და ეკონომიკური ზეწოლის შედეგია და მნიშვნელოვან „უფრო მზაკვრულ“ პრობლემას წარმოადგენს.
ორგანიზაციის თქმით, საქართველოში „ქართული ოცნების“ პარლამენტი „აგრძელებს პრესის თავისუფლების შემზღუდველი კანონების მიღებას, რომელთა შორისაა უცხოური გავლენის შესახებ კანონის შესწორებული ვერსია, რომელიც საფრთხეს უქმნის უცხოელი დონორების მიერ დაფინანსებულ მედიასაშუალებებს“.
RSF-ს თქმით, იმ პირობებში, როდესაც რეგიონში შეინიშნება „დამოუკიდებელი პრესის ნელი ეკონომიკური მოხრჩობა“, საქართველოში კომპანიები თავს იკავებენ ამ მედიასაშუალებებში რეკლამის განთავსებისგან, ხოლო საზოგადოებრივი მაუწყებელი სულ უფრო მეტად მოქმედებს როგორც მმართველი პარტიის რუპორი და სამსახურიდან ათავისუფლებს იმ ჟურნალისტებს, რომლებიც მის სარედაქციო პოლიტიკას არ ეთანხმებიან.
გაუარესებული რეიტინგი, რომლის მიხედვითაც ქვეყანა პრესის თავისუფლების მხრივ ამჟამად „რთულ“ ქვეყნებს შორისაა და ჯამში 50.53 ქულა მიიღო, ქვეყანაში ჟურნალისტების მიმართ ფიზიკური ძალადობის ზრდას ასახავს: „ჟურნალისტების წინააღმდეგ დანაშაულის ჩამდენი პირების მუდმივ დაუსჯელობას ბოლო დროს დაემატა სამართალდამცავი ორგანოების მხრიდან ძალადობის ზრდა იმ რეპორტიორების მიმართ, რომლებიც ქვეყანაში მიმდინარე საპროტესტო აქციებს აშუქებდნენ“, – განუცხადა ჟან კაველიემ „სამოქალაქო საქართველოს“.
მისი თქმით, საქართველოში ჟურნალისტად მუშაობა სულ უფრო რთული ხდება. მან 100-ზე მეტი დოკუმენტირებული შემთხვევა დაასახელა, „მათ შორის ცემა, თვითნებური დაკავებები და ჟურნალისტური აღჭურვილობის ჩამორთმევა ან განადგურება“.
ავტორი: ექსპრესნიუსი,
epn.ge (@expressnews.ge)
